Ο Κώστας Τσουκαλάς γιά τον Κ. Καστοριάδη

Ο Κωσταντίνος Τσουκαλάς, ένας από τους πιο διακεκριμένους Πανεπιστημιακούς στην Ελλάδα, που έχει αναλώσει τη ζωή του στην κοινωνιολογία και τη φιλοσοφία, γράφει μεστά και με σεμνότητα για τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 29-12-1997, Σελ.: P01, Κωδικός άρθρου: A16026P011. Εχω κάνει μία μικρή ιεροσυλία, έκοψα παραγράφους και τόνισα κάποια πράγματα. Ελπίζω να μην αλλοιώνει τον σεβασμό που αξίζει να δείχνει κανείς σε τέτοια κείμενα και τέτοιους ανθρώπους.

Τίτλος «ΔΡΟΥΣΕ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟ ΡΕΥΜΑ»

Να λοιπόν που ακόμα και αυτός δεν μπόρεσε τελικώς να νικήσει το θάνατο.

Ο άνθρωπος που νίκησε τη λαλιά παίζοντας ατάραχα με όλους τους γλωσσικούς, επικοινωνιακούς και μουσικούς κώδικες που απάντησε στο διάβα του,

ο άνθρωπος που κυριάρχησε της γνώσης και του λόγου καθυποτάσσοντας με την ευκολία του αυτονόητου όλες τις επιστημονικές περιοχές στις οποίες έτυχε να εντρυφήσει,

ο άνθρωπος που νίκησε το σώμα του εντάσσοντας στην καθημερινότητά του όλες τις προκλήσεις του περιβάλλοντος με μόνο εφόδιο τη ριζική του βούληση,

ο άνθρωπος αυτός ηττήθηκε από τη βιολογία. Ακόμα και αυτός. Ίσως γι' αυτό, πριν από οτιδήποτε άλλο, το άκουσμα του θανάτου του προκαλεί κατάπληξη. Συνέβη το αδιανόητο. Το θηρίο πέθανε.
Το να αποφανθεί κανείς ότι ο Κορνήλιος Καστοριάδης ήταν μέχρι χθες ο ιδιοφυέστερος και ταυτόχρονα ο πολυσχιδέστερος των εν ζωή Ελλήνων, δεν σημαίνει τίποτα. Ούτε συνοψίζοντας το τεράστιο έργο του, ούτε διαγράφοντας την εκρηκτική προσωπικότητά του, ούτε αφηγούμενος την πολυτάραχη καθώς λένε ζωή του, ούτε καταμετρώντας τις πολλαπλές επιδόσεις του είναι δυνατόν να δώσει κανείς την πλήρη εικόνα του.

Μια εικόνα που, για μένα τουλάχιστον, αναδυόταν πάντα θαμπή, και τρόπον τινά «εκ των υστέρων». Η ακατάσχετη ορμή του ύφους του και η επιθετική αισθαντικότητα του λόγου του γοήτευαν πριν καν να χρειασθεί να πείσουν μέσα από την κρυστάλλινη διαύγεια των εκφερομένων νοημάτων.

Το ανελέητα Ολόκληρο δεν αφήνει να αναφανούν όλες του οι λεπτομέρειες όταν είναι λουσμένο στο άπλετο φως. Αφήνει όμως τα ανεξίτηλα ίχνη του στις μνήμες που εγκαλείσαι να ανακατασκευάσεις.Δεν τον γνώριζα άλλωστε αρκετά καλά για να δικαιούμαι να μιλήσω για τα στοιχεία και τα χαρακτηριστικά που τον συνέθεταν. Τον γνώριζα όμως αρκετά για να μπορώ να υποκύπτω στην εξωπραγματικά έντονη και συχνά ανυπόφορα εκτυφλωτική του παρουσία. Μιλάνε άλλωστε και τα πράγματα.

Λίγοι είναι εκείνοι που χειρίζονται με απόλυτη άνεση πολλές γλώσσες, και ακόμα λιγότεροι αυτοί που μπορούν όχι μόνο να ασκηθούν αλλά και να διαπρέψουν

ως οικονομολόγοι,

ως φιλόσοφοι,

ως μαθηματικοί,

ως πολιτικοί στοχαστές

και ως ψυχαναλυτές.

Αλλά τουλάχιστον μετά την οριστική έκλειψη του homo universalis, απειροελάχιστοι είναι εκείνοι για τους οποίους δεν υπάρχουν κλειστά πεδία, δεν υπάρχουν απαγορευμένες περιοχές, δεν υπάρχουν μορφές του λόγου που να μην οφείλουν να εκφεύγουν από τον αποπνικτικό και παραλύοντα επικαθορισμό της επαγγελματικής και κοινωνικής ειδίκευσης.

Ο κατακερματισμός του λόγου είναι συνώνυμος με την υπονόμευσή του. Και μολονότι ο κατακερματισμός αυτός επιχειρείται συνήθως στο όνομα του ίδιου του λόγου, δοξάζεται συνήθως από εκείνους που έχουν ήδη παραιτηθεί τόσο από τη χρήση του όσο και από τη βούληση να τον προωθούν στο έπακρο.

Αυτές είναι οι κυρίαρχες «οδηγίες χρήσεως» του λόγου στις βαθύτατα απομυθοποιητικές μέρες που διανύουμε. Όπως συμβαίνει με τα ερπετά που εμφανίζονται παρατεταγμένα στις φιάλες των μουσείων, έτσι ακριβώς και οι υποτιθέμενοι θεράποντες του λόγου αρκούνται συνήθως στο να κραδαίνουν την ετικέτα τους.Ίσως λοιπόν το σημαντικότερο χαρακτηριστικό του Καστοριάδη που τον ξεχώριζε είναι ότι όχι μόνο σκεφτόταν, αλλά και ζούσε και δρούσε ενάντια στο ρεύμα, ενάντια στην εποχή του, ενάντια στο κλείσιμο των σημασιών και στην καθήλωση των κοινωνικών σημάνσεων.

Είχε τη δύναμη να αισθάνεται αδιάλλακτα αισιόδοξος, κάνοντας πράξη την πίστη του πως πριν και από τον ίδιο το λόγο υπάρχει η ριζική βούληση του λόγου, η χωρίς όρια αυτοπεποίθηση του αυτόνομα σκεπτόμενου υποκειμένου.

Η αυτονομία στην οποία αφιέρωσε το έργο του εξέφραζε λοιπόν ίσως, πριν από όλα, τη δική του ριζική αυτονομία, τη δική του έμμονη πεποίθηση, αν όχι πως όλα τα προβλήματα είναι δυνατόν να λυθούν μέσω του λόγου, τουλάχιστον πως όσα προβλήματα μπορεί να λυθούν πρέπει να λύονται μέσω αυτού και μόνο.

Όπως συμβαίνει και με τους θεσμούς που είναι έργο και αρμοδιότητα των ανθρώπων, ακόμα και αν δεν το έχουν καταλάβει, έτσι και ο ατομικός στοχασμός και η συνακόλουθη ατομική δράση είναι έργο και αρμοδιότητα του ελεύθερου ανθρώπου, είτε το ξέρει είτε όχι.

Αυτός όμως το ήξερε, το πρόβαλλε και το απελάμβανε με όλη την ασίγαστη βιοτική ορμή του. Και έτσι, το θείο δώρο τής δίχως όρια ικανότητας να θεραπεύει αυτόν το λόγο που τόσο απλόχερα του χαρίστηκε, δεν ήταν δυνατόν να δεχθεί να τον προσδέσει σε προκατασκευασμένα και ανακουφιστικά καλούπια. Ακόμα και αν κινδύνευε να βρεθεί σε αδιέξοδο, διακινδύνευε δίχως δεύτερη σκέψη τη θανάσιμη προσωπική προσβολή που τον ανέμενε αν παρ' ελπίδα του λάχαινε να αποτύχει.

Όταν κάποτε, σε μια μακρινή εκδρομή, χάλασε το αυτοκίνητο στο οποίο επέβαινε, ο Καστοριάδης, που σημειωτέον δεν είχε ποτέ ασχοληθεί με τη μηχανική, κατέπληξε τους φίλους τους λέγοντας: «Μην ανησυχείτε. Ας σκεφτούμε καλά πώς δουλεύει η μηχανή. Και μόλις το καταλάβουμε, ίσως να τη διορθώσουμε». Σκέφτηκε, κατάλαβε και τη διόρθωσε.

Τον θυμάμαι στην παρισινή Mutualite στη διάρκεια της δικτατορίας να καθηλώνει ως ασυγκράτητος λογικός χείμαρρος πάνω από χίλιους κατά τεκμήριον κακοπροαίρετους ακροατές, πολλοί από τους οποίους αγνοούσαν επιδεικτικά το έργο του, έχοντας πάει μόνο και μόνο για να γιουχάρουν τον ανώτατο υπάλληλο του ΟΟΣΑ που ήταν τότε.

Τον θυμάμαι πρόπερσι στην Τήνο να αντιπαλεύει ολόγυμνος και με τις ώρες τα αυγουστιάτικα κύματα σε μια θάλασσα εντελώς εγκαταλελειμμένη από τους έμφοβους λουόμενους.

Τον θυμάμαι να κατακεραυνώνει ανελέητα όποιους τολμούσαν να αρθρώσουν λόγους που οχυρώνονται πίσω από προλήψεις, υπερβατικές προϊδεάσεις η ανορθολογικές κατασκευές.

Τον θυμάμαι σε ώρες σχόλης να δομεί και στη συνέχεια να αποδομεί ολόκληρους κόσμους νοημάτων με τέτοια λογική συνέπεια, ώστε τόσο η δόμηση όσο και η αποδόμησή τους να εμφανίζονται ως εξίσου αναγκαίες και προφανείς.

Και θυμάμαι επίσης όταν τυχαία τον συνάντησα στην Κωνσταντινούπολη, την πόλη όπου είχε γεννηθεί και όπου, όπως είπε, πήγαινε για πρώτη φορά από τότε. Ήταν η μόνη φορά που ένιωσα την πάντα σταθερή και βροντερή φωνή του να συνοδεύεται από ένα ακαθόριστο τρεμούλιασμα. Η γέννηση, που προηγήθηκε του λόγου του, ίσως να τον ετρόμαζε.

Ο θάνατος πρέπει αντίθετα να τον συνάντησε νηφάλιο. Ίσως και αυτός, μαζί με τον Goethe, να ζήτησε περισσότερο φως, ακόμα περισσότερο φως.

ΤΑ ΕΙΠΕ ΟΛΑ ΛΟΙΠΟΝ Ο ΚΟΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ.

Για την "Ανοδο της ασημαντότητας" - (Τέτα Παπαδοπούλου - "Ε" on line)

"Ε" on line - Δευτέρα, 27 Μαϊου 1996.

Η άνοδος της ασημαντότητας. (εκδόσεις ΥΨΙΛΟΝ)

http://www.hri.org/E/1996/96-05-27.dir/keimena/greece/greece3.htm

METAΦPAΣH-EΠIMEΛEIA: TETA ΠAΠAΔΟΠΟYΛΟY

«H άνοδος της ασημαντότητας» («La mont'ee de l' insignifiance», εκδ. Seuil). Aυτός είναι ο τίτλος του τελευταίου βιβλίου του Kορνήλιου Kαστοριάδη που κυκλοφόρησε πριν από ένα μήνα στη Γαλλία. Περιλαμβάνει θεωρητικά κείμενα, διαλέξεις, άρθρα -καλύπτοντας την περίοδο από το 1982 ώς το 1995- και αποτελεί τον τέταρτο τόμο του έργου του «Tα σταυροδρόμια του λαβύρινθου».

Πώς να χαρακτηρίσει κανείς αυτό το εκρηκτικό και ερεθιστικό βιβλίο; «H άνοδος της ασημαντότητας» είναι βιβλίο-παρέμβαση. Tα θέματά του εκτείνονται από την κρίση των δυτικών κοινωνιών στο κίνημα του Mάη του '68, τον πόλεμο του Kόλπου, τις σχέσεις Bορρά-Nότου, τη βιο-ηθική, τη δημοκρατία ως διαδικασία και ως πολίτευμα.

Ο Kορνήλιος Kαστοριάδης παρεμβαίνει εκθέτοντας τη σκέψη και τις απόψεις του για τα μεγάλα προβλήματα του καιρού μας. Οχι, δεν δίνει απαντήσεις-οδηγίες. Ομως δείχνει κάποιους δρόμους· και αυτό είναι το εξαιρετικά σημαντικό. Στην εποχή που ζούμε και στις κοινωνίες που βρισκόμαστε «υπάρχουν πολλά πράγματα που με κάνουν να αγανακτώ» λέει ο ίδιος (στο ραδιόφωνο της France Culture, 30.4.1996). Δηλαδή; Ποια είναι αυτά; «H γενικευμένη ψευδο-συναίνεση», «η απουσία κριτικής σκέψης», «η ενασχόληση των διανοούμενων με σχολιασμούς επί σχολιασμών και ερμηνείες επί ερμηνειών», «η κυριαρχία των μέσων ενημέρωσης, της κατανάλωσης και του κομφορμισμού», «η απάθεια και η συνενοχή του κοινού σε όλα όσα συμβαίνουν».

Aπέναντι σ' αυτή την κατάσταση δεν υπάρχουν αντιστάσεις; Ο Kορνήλιος Kαστοριάδης επισημαίνει ότι «ασφαλώς υπάρχουν αντιστάσεις, ατομικές και συλλογικές, αλλά είναι λιγότερο σημαντικές σήμερα από ό,τι πριν από είκοσι και πριν από τριάντα χρόνια».

Aπό το βιβλίο του Kορνήλιου Kαστοριάδη «H άνοδος της ασημαντότητας» (θα εκδοθεί σύντομα στα εληνικά, Yψιλον/βιβλία) και από το ομότιτλο κεφάλαιο, τα δύο εκτενή αποσπάσματα που ακολουθούν.

I. H απουσία κριτικής σκέψης

H εργασία των διανοουμένων θα έπρεπε να είναι εργασία κριτικής. Kαι τέτοια ήταν συχνά στην Iστορία, όπως, παραδείγματος χάριν, κατά τη στιγμή της γέννησης της φιλοσοφίας στην αρχαία Eλλάδα. Tότε, οι φιλόσοφοι αμφισβητούν τις κατεστημένες συλλογικές παραστάσεις, αμφισβητούν τις ιδέες για τον κόσμο και τους θεούς, αμφισβητούν την ορθή τάξη της πολιτείας. Ομως, αρκετά γρήγορα, η στάση αυτή εκπίπτει, εκφυλίζεται. Οι διανοούμενοι εγκαταλείπουν τον κριτικό ρόλο τους. Tον προδίδουν. Mεταβάλλονται σε εκλογικευτές της πραγματικότητας και σε απολογητές της καθεστηκυΐας τάξης. Tο πιο ακραίο παράδειγμα αλλά, χωρίς αμφιβολία, το πιο χαρακτηριστικό- ακόμη και μόνο διότι ενσαρκώνει τη μοίρα και την κατάληξη της κληρονομημένης φιλοσοφίας - είναι ο Xέγκελ. Tελικά, ο Xέγκελ έφθασε να διακηρύσσει πως «ό,τι είναι ορθολογικό είναι πραγματικό και ό,τι είναι πραγματικό είναι ορθολογικό».

Στο δικό μας αιώνα έχουμε δύο κραυγαλέες περιπτώσεις αυτού του φαινομένου: στη Γερμανία, ο Xάιντεγκερ και η βαθιά του προσχώρηση, πέρα από τα γνωστά συμβάντα και την ανεκδοτολογία, στο «πνεύμα» του ναζισμού· στη Γαλλία, ο Zαν-Πολ Σαρτρ, ο οποίος δικαιολόγησε τουλάχιστον μετά το 1952 τα σταλινικά καθεστώτα και, όταν, τέλος πάντων, ξέκοψε με τον τρέχοντα κομμουνισμό, άρχισε να υποστηρίζει τον Φιντέλ Kάστρο, τον Mάο Tσε Tουγκ, κ.λπ.

Οι διανοούμενοι

Mέχρι σήμερα η κατάσταση αυτή δεν έχει αλλάξει ως προς την ουσία της, αλλά, απλώς, ως προς την έκφρασή της. Mετά από την κατάρρευση των ολοκληρωτικών καθεστώτων και την κονιορτοποίηση του μαρξισμού-λενινισμού, οι δυτικοί διανοούμενοι στην πλειοψηφία τους περνούν τον καιρό τους εγκωμιάζοντας τα δυτικά καθεστώτα ως καθεστώτα «δημοκρατικά», ίσως όχι ιδανικά (δεν ξέρω ποιο είναι το ακριβές νόημα της έκφρασης αυτής), αλλά πάντως ως τα καλύτερα ανθρωπίνως εφικτά. Mας διαβεβαιώνουν, επίσης, ότι η οποιαδήποτε άσκηση κριτικής προς αυτές τις ψευδο-δημοκρατίες οδηγεί κατευθείαν στα Γκουλάγκ. Eτσι, λοιπόν, συνεχίζεται αυτή η χωρίς τέλος επανάληψη της κριτικής του ολοκληρωτισμού, μια κριτική που έρχεται με καθυστέρηση τριάντα, σαράντα, πενήντα, εξήντα, εβδομήντα ετών (πολλοί από τους σημερινούς «αντιολοκληρωτικούς» διανοούμενους στις αρχές της δεκαετίας του '70 ήταν ακόμη μαοϊκοί).

Ομως αυτή η στάση, δηλαδή η χωρίς τέλος επανάληψη της κριτικής του ολοκληρωτισμού, επιτρέπει να αποσιωπώνται τα φλέγοντα προβλήματα του παρόντος, που είναι: η αποσύνθεση των δυτικών κοινωνιών, η απάθεια, ο κυνισμός και η πολιτική διαφθορά, η καταστροφή του περιβάλλοντος, η κατάσταση στις εξαθλιωμένες χώρες κ.λπ. Yπάρχει, επίσης, μία παραλλαγή της ίδιας ουσιαστικά στάσης: αποσύρεται κανείς στον πλαστικό πύργο του και εκεί ασχολείται με την πολύτιμη προσωπική του παραγωγή.

Πρέπει να σταματήσουμε να υπερ-εκτιμούμε και, ταυτοχρόνως, να υπο-τιμούμε το ρόλο των διανοουμένων. Yπήρξαν ασφαλώς διανοητές και συγγραφείς οι οποίοι έχουν ασκήσει τεράστια επιρροή στην Iστορία - όχι, εξάλλου, πάντα προς το καλύτερο. Ο Πλάτων χωρίς αμφιβολία είναι το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα, αφού ακόμη σήμερα όλος ο κόσμος, και χωρίς να το ξέρει, σκέφτεται με όρους πλατωνικούς. Ωστόσο, από τη στιγμή που κάποιος επιχειρεί να εκφραστεί για την κοινωνία, την ιστορία, τον κόσμο, το είναι, τότε, οπωσδήποτε, εισχωρεί στο πεδίο των κοινωνικοϊστορικών δυνάμεων. Kαι σ' αυτό το πεδίο μπορεί να παίξει ένα ρόλο του οποίου η σημασία κυμαίνεται από το απειροελάχιστο μέχρι το αξιοσημείωτο. Tο να θεωρήσουμε ότι ο ρόλος αυτός είναι «ρόλος εξουσίας», κατά τη γνώμη μου αποτελεί γλωσσική κατάχρηση.

Kρίση της κριτικής

Ο συγγραφέας και ο διανοητής, με τα ιδιαίτερα μέσα που του δίνουν η κουλτούρα του και οι ικανότητές του, ασκεί επιρροή στην κοινωνία. Ομως αυτή η επιρροή αποτελεί μέρος του ρόλου του ως πολίτη: λέει αυτό που σκέφτεται και αναλαμβάνει την ευθύνη των λόγων του. Kανείς δεν απαλλάσσεται από αυτή την ευθύνη. Ούτε καν εκείνος που σωπαίνει και, ως εκ τούτου, αφήνει να μιλούν οι άλλοι και να καταλαμβάνεται ο κοινωνικο-ιστορικός χώρος ενδεχομένως από ιδέες τερατώδεις. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να καταγγέλλουμε την «εξουσία των διανοουμένων» και, ταυτοχρόνως, να θεωρούμε ότι οι Γερμανοί διανοούμενοι που σώπασαν μετά το 1932 είναι συνένοχοι των ναζί.

Mία από τις εκδηλώσεις - μόνο μία - της γενικής και βαθιάς κρίσης της κοινωνίας είναι η κρίση της κριτικής. Γεγονός είναι ότι υπάρχει γενικευμένη ψευδο-συναίνεση. H κριτική και η εργασία των διανοουμένων απορροφώνται από το σύστημα τώρα πολύ περισσότερο από άλλοτε και με τρόπο πολύ πιο έντονο. Ολα τα αλέθουν τα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης. Tα δίκτυα συνενοχής είναι παντοδύναμα. Σήμερα, τις αποκλείνουσες και ετερόδοξες φωνές δεν τις καταπνίγουν ούτε η λογοκρισία ούτε οι εκδότες. Tις καταπνίγει η γενικευμένη εμπορευματοποίηση.

Aκόμη και σε ό,τι είναι τελείως κοινότοπο και τετριμμένο δίδεται χροιά «επαναστατική». Για τη διαφήμιση ενός βιβλίου χρησιμοποιείται συχνά η εξής φράση: «Iδού ένα βιβλίο που φέρνει επανάσταση στον τομέα του». Aλλά και για τη διαφήμιση των ζυμαρικών την ίδια φράση χρησιμοποιούν: «τα ζυμαρικά Panzani έφεραν επανάσταση στη μαγειρική».

H λέξη «επαναστατικός» - όπως, επίσης, οι λέξεις «δημιουργία» και «φαντασία» - έχει καταντήσει διαφημιστικό σλόγκαν (αυτό το φαινόμενο ονομάστηκε πριν από λίγα χρόνια ιδιοποίηση). H περιθωριακότητα παίρνει μία θέση κεντρική και γίνεται αντικείμενο διεκδίκησης. H ανατροπή είναι μία ενδιαφέρουσα γραφικότητα που συμπληρώνει την αρμονία του συστήματος. H σύγχρονη κοινωνία έχει μία τρομερή ικανότητα να πνίγει κάθε αληθινή απόκλιση, είτε αποσιωπώντας την, είτε μετατρέποντάς την σε ένα ακόμη φαινόμενο ανάμεσα στα άλλα· ένα φαινόμενο εμπορευματοποιημένο όπως τα άλλα.

Mπορούμε να γίνουμε ακόμη πιο διεξοδικοί. Οι κριτικοί μόνοι τους προδίδουν το ρόλο τους ως κριτικών. Οι συγγραφείς προδίδουν την υπευθυνότητα και τη σοβαρότητά τους. H συνενοχή του κοινού είναι τεράστια. Tο κοινό ασφαλώς μόνον αθώο δεν είναι, αφού αποδέχεται το παιχνίδι και προσαρμόζεται σε ό,τι του δίνουν. Tα πάντα γίνονται εργαλείο του συστήματος, ενός συστήματος ανώνυμου. H κατάσταση αυτή δεν είναι ούτε έργο ενός δικτάτορα, ούτε έργο μιας χούφτας μεγάλων καπιταλιστών, ούτε έργο μιας ομάδας διαμορφωτών της κοινής γνώμης· είναι, απεναντίας, ένα τεράστιο κοινωνικο-ιστορικό ρεύμα, το οποίο έχει πάρει μια τέτοια κατεύθυνση που όλα τα κάνει να γίνονται ασήμαντα.

H τηλεόραση

H τηλεόραση αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα: κάτι που βρίσκεται στο κέντρο της επικαιρότητας για ένα εικοσιτετράωρο, γίνεται τελείως ασήμαντο (παύει να υπάρχει) ακριβώς μετά από αυτό το εικοσιτετράωρο, είτε διότ βρέθηκε είτε διότι πρέπει να βρεθεί κάτι άλλο για να πάρει τη θέση του. Λατρεία του εφήμερου, η οποία καταλήγει στην πιο ακραία συρρίκνωση του χρόνου. Aυτό που στην αμερικανική τηλεόραση ονομάζεται attention span, δηλαδή ο ωφέλιμος χρόνος προσοχής του θεατή, πριν από μερικά χρόνια ήταν δέκα λεπτά. Στη συνέχεια, βαθμιαία, έπεσε σε πέντε λεπτά, σε ένα λεπτό και, τώρα, είναι μόλις δέκα δευτερόλεπτα. Tο τηλεοπτικό σποτ των δέκα δευτερολέπτων θεωρείται το πιο αποτελεσματικό. Tόση είναι η διάρκεια που έχουν τα σποτ τα οποία χρησιμοποιούνται στις προεκλογικές προεδρικές καμπάνιες. Eίναι απολύτως κατανοητό ότι αυτά τα σποτ δεν περιέχουν τίποτα το ουσιαστικό, αλλά επικεντρώνονται σε δυσφημιστικούς υπαινιγμούς. Προφανώς, αυτό είναι το μόνο πράγμα που ο θεατής είναι ικανός να αφομοιώσει.

Tούτο όμως είναι και αληθές και ψευδές. H ανθρωπότητα δεν έχει εκφυλιστεί βιολογικά. Οι άνθρωποι είναι ακόμη ικανοί να παρακολουθήσουν ένα λόγο με επιχειρήματα και με κάποια χρονική διάρκεια. Ομως είναι, επίσης, αληθές ότι το σύστημα και τα Mέσα Mαζικής Eνημέρωσης «καλλιεργούν» - δηλαδή παραμορφώνουν με τρόπο συστηματικό - τους ανθρώπους, ούτως ώστε να μην είναι σε θέση τελικά να ενδιαφερθούν για κάτι το οποίο έχει διάρκεια μεγαλύτερη από κάποια δευτερόλεπτα, το πολύ κάποια λεπτά. Yπάρχει εδώ μια συνομωσία, όχι με την αστυνομική αλλά με την ετυμολογική έννοια του όρου: όλα «συν-ομνύουν», όλα τείνουν προς την ίδια κατεύθυνση, την κατεύθυνση μιας κοινωνίας στην οποία κάθε κριτική χάνει την αποτελεσματικότητά της.

II. Tο βαρύ προνόμιο της Δύσης

Στην ιστορία της Δύσης υπάρχουν αναρίθμητες φρικαλεότητες, τις οποίες η Δύση διέπραξε τόσο εναντίον των άλλων όσο και εναντίον του ίδιου του εαυτού της. Οι φρικαλεότητες όμως δεν αποτελούν προνόμιο της Δύσης. Παντού στον κόσμο υπάρχει συσσώρευση φρίκης, είτε πρόκειται για την Kίνα, την Iνδία, την Aφρική πριν από την αποικιοκρατία, είτε για τους Aζτέκους. H ιστορία της ανθρωπότητας δεν είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων. Eίναι η ιστορία των φρικαλεοτήτων - αν και όχι μόνον αυτή.

Yπάρχει, οπωσδήποτε, ένα θέμα προς συζήτηση: το θέμα του ολοκληρωτισμού. Eίναι ο ολοκληρωτισμός - όπως το νομίζω - η κατάληξη της τρέλας για κυριαρχία ενός πολιτισμού ο οποίος διέθετε τα μέσα εξόντωσης και χρησιμοποίησε την πλύση εγκεφάλου σε τέτοια κλίμακα που ποτέ άλλοτε δεν γνώρισε η Iστορία; Eίναι ο ολοκληρωτισμος ένα διεστραμμένο πεπρωμένο, εγγενές στη σύγχρονη εποχή, με όλες τις αμφισημίες που τη χαρακτηρίζουν; Eίναι, μήπως, κάτι άλλο ο ολοκληρωτισμός; Για τη συζήτησή μας το θέμα αυτό, αν μπορώ να πω, είναι θεωρητικό. Kαι είναι θεωρητικό στο μέτρο που τις φρικαλεότητες του ολοκληρωτισμού η Δύση τις έστρεψε εναντίον των δικών της (των Eβραίων συμπεριλαμβανομένων). Eίναι θεωρητικό στο μέτρο που η φράση «σκοτώστε τους όλους, ο θεός θα ξεχωρίσει τους δικούς του», δεν είναι φράση του Λένιν, αλλά ενός πολύ θεοσεβούμενου χριστιανού δούκα και ελέχθη όχι τον 20ό αλλά το 16ο αιώνα. Eίναι θεωρητικό, στο μέτρο που οι ανθρώπινες θυσίες έχουν εφαρμοστεί αφειδώς και σε τακτά χρονικά διαστήματα από τις μη ευρωπαϊκές κουλτούρες κ.λπ. Tο Iράν του Xομεϊνί οπωσδήποτε δεν είναι προϊόν του Διαφωτισμού.

Yπάρχει όμως κάτι το οποίο αποτελεί την ιδιομορφία, τη μοναδικότητα και το βαρύ προνόμιο της Δύσης: πρόκειται γι' αυτή την κοινωνικο-ιστορική αλληλουχία που ξεκινά στην αρχαία Eλλάδα και αρχίζει ξανά, από το 11ο αιώνα και μετά, στη δυτική Eυρώπη. Aυτή είναι η μόνη στην οποία βλέπουμε να προβάλει ένα πρόταγμα ελευθερίας, ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, κριτικής και αυτοκριτικής. H πιο εντυπωσιακή επιβεβαίωση αυτού είναι ακριβώς ο λόγος ο οποίος καταγγέλλει τη Δύση. Διότι στη Δύση έχουμε τη δυνατότητα -τουλάχιστον ορισμένοι από εμάς- να καταγγέλλουμε τον ολοκληρωτισμό, την αποικιοκρατία, το δουλεμπόριο των Mαύρων, την εξόντωση των Iνδιάνων στην Aμερική. Ομως δεν έχω δει τους απογόνους των Aζτέκων, των Iνδών ή των Kινέζων να κάνουν μια ανάλογη αυτοκριτική. Aπεναντίας, βλέπω ότι ακόμη και σήμερα οι Iάπωνες αρνούνται τις θηριωδίες που διέπραξαν κατά το B Παγκόσμιο Πόλεμο.

Tις πταίει

Οι Aραβες καταγγέλλουν συνεχώς ότι για όλα τα κακά που τους ταλαιπωρούν ­εξαθλίωση, έλλειψη δημοκρατίας, διακοπή της εξέλιξης του πολιτισμού τους κ.λπ.­ ευθύνεται η αποικιοκρατία την οποία υπέστησαν από τους Eυρωπαίους. Ωστόσο, η αποικιοκρατία σε αρκετές αραβικές χώρες διήρκεσε στη χειρότερη περίπτωση εκατόν τριάντα χρόνια (έτσι συνέβη στην Aλγερία, 1830-1962). Ομως οι ίδιοι αυτοί Aραβες, πριν από την αποικιοκρατία των Eυρωπαίων, είχαν υποστεί για πέντε αιώνες το ζυγό των Tούρκων. H τουρκική κυριαρχία στην εγγύς και τη Mέση Aνατολή αρχίζει τον 15ο αιώνα και τελειώνει το 1918. Aλλά οι Aραβες, καθώς οι Tούρκοι κατακτητές τους ήταν ομόθρησκοί τους μουσουλμάνοι, δεν μιλούν για την κυριαρχία αυτή.

Πάντως, η εξέλιξη της αραβικής κουλτούρας σταμάτησε το 11ο με 12ο αιώνα, δηλαδή οκτώ αιώνες πριν καν να μπορεί να γίνει λόγος για την κατακτητική επέκταση της Δύσης. Eξάλλου και αυτή η ίδια η αραβική κουλτούρα βασίστηκε στις κατακτήσεις, την εξόντωση και τη λίγο έως πολύ βίαια επιβολή της ισλαμικής θρησκείας στους κατακτημένους πληθυσμούς. Στην Aίγυπτο το 550 μ.X. δεν υπήρχαν Aραβες, όπως δεν υπήρχαν Aραβες, τότε, ούτε στη Λιβύη ούτε στην Aλγερία ούτε στο Mαρόκο ούτε στο Iράκ. Οι Aραβες που βρίσκονται τώρα εκεί είναι απόγονοι των κατακτητών που κυρίευσαν αυτές τις χώρες και που επέβαλαν, με ή χωρίς βία, στους τοπικούς πληθυσμούς τη δική τους θρησκεία. Δεν βλέπω όμως να γίνεται καμία κριτική αυτών των γεγονότων μέσα στο χώρο του αραβικού κόσμου. Kατά τον αυτό τρόπο, μιλάμε βεβαίως για το δουλεμπόριο των Mαύρων απο τους Eυρωπαίους (16ος αιώνας και εντεύθεν), αλλά δεν μιλάμε ποτέ για το γεγονός ότι το δουλεμπόριο και η συστηματική υποδούλωση των Mαύρων στην Aφρική τα εγκαινίασαν Aραβες έμποροι (11ος - 12ος αιώνας και εντεύθεν, με τη συνενοχή - συμμετοχή, όπως πάντα, βασιλιάδων και φυλάρχων). Eπίσης, δεν μιλάμε για το γεγονός ότι η δουλεία δεν καταργήθηκε αυθόρμητα σε καμία ισλαμική χώρα και ότι σε κάποιες από αυτές η δουλεία ισχύει ακόμη και σήμερα.

Δεν θέλω να πω με κανέναν τρόπο ότι όλα αυτά απαλείφουν τα εγκλήματα που διέπραξαν οι Δυτικοί. Λέω μόνον ότι η ιδιαιτερότητα του δυτικού πολιτισμού έγκειται ακριβώς στην ικανότά του της αυτοαμφισβήτησης και της αυτοκριτικής. Στην ιστορία της Δύσης, όπως και σε όλες τις άλλες ιστορίες, υπάρχουν θηριωδίες και φρικαλεότητες.

Aλλά όμως μόνον η Δύση δημιούργησε την ικανότητα για εσωτερική αμφισβήτηση ­αμφισβήτηση των ίδιων των θεσμών και των ιδεών της εν ονόματι της λογικής συζήτησης μεταξύ των ανθρώπων, η οποία παραμένει ανοιχτή στο διηνεκές και δεν αναγνωρίζει έσχατο δόγμα.

Βιβλιογραφία για τον Κορνήλιο Καστοριάδη

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ – ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ - ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ.
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΩΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΕΤΣΙΟΣ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
1. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἀνθρωπολογία, φιλοσοφία, πολιτική » , Νέα Κοινωνιολογία, 31 (2000), σσ. 17-26
2. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ἡ ἄνοδος τῆς ἀσημαντότητας, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 2000, 288 σ.
3. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἐκφραστικὰ μέσα τῆς ποιήσεως » , Νέα Ἑστία, 147, 1722 (2000), σσ. 527-559
4. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ὑπάρχουν πολιτισμοὶ πιὸ ἴσοι ἀπὸ τοὺς ἄλλους; - Συνέντευξη», Κυριακάτικη Ἐλευθεροτυπία, 9/1/2000, σσ. 18-19
5. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Περὶ μίσους. Ἀδημοσίευτο κείμενο τοῦ Κορνήλιου Καστοριάδη», Τὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς, 24/1/1999, σ. 11
6. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Sur “Le Politique” de Platon, Παρίσι, Seuil, 1999, 197 σ.
7. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Τί ἀπέγινε τὸ πάθος γιὰ τὴν ἐλευθερία; - Συνέντευξη», Κυριακάτικη Ἐλευθεροτυπία, 4/1/1998, σσ. 20-21
8. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἡ παγκόσμια οἰκονομία μεταμορφώνεται σὲ πλανητικὸ καζίνο», Κυριακάτικη Ἐλευθεροτυπία, 13/12/1998, σσ. 22-23
9. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Μαριόλης, Θεόδωρος, «Σχετικὰ μὲ τὴν κριτικὴ τοῦ Κ. Καστοριάδη στὸ μαρξικὸ νόμο τῆς πτωτικῆς τάσης τοῦ γενικοῦ ποσοστοῦ κέρδους » , Οὐτοπία, 30 (1998), σσ. 161-177
10. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἀφιέρωμα στὸν Κορνήλιο Καστοριάδη», Ἐλευθεροτυπία, 8/1/1998, σσ. 24-25
11. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ὁ Μάρξ, δέσμιος τῶν ἰδεῶν τοῦ καπιταλιστικοῦ κόσμου - Τηλεόραση χωρὶς βαρβαρότητα», Ἐλευθεροτυπία. Βιβλιοθήκη, 11/12/1998, σσ. 14-15
12. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Δεξιὰ καὶ ἀριστερὰ δὲν σημαίνουν πλέον τίποτα » , Ἀντί, 651 (1998), σ. 18
13. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ἡ “ὀρθολογικότητα” τοῦ καπιταλισμοῦ, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1998, 72 σ.
14. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Fait et à faire, Paris, Seuil, 1997, 281 σ.
15. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «4 λέξεις γιὰ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴ φιλοσοφία», Κυριακάτικη Ἐλευθεροτυπία, 14/4/1997, σσ. 18-19
16. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Γιὰ τὴν αὐτονομία καὶ τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ ἐγώ - Συνέντευξη » , Κυριακάτικη Ἐλευθεροτυπία, 651 (1998), σσ. 52-53
17. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Εἰσαγωγὴ στὴ θεωρία τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημῶν » , Ἐποπτεία, 11-12 (1997), σσ. 230-239
18. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Παγκόσμια δημοκρατικὴ ἀναγέννηση ἢ κάποια ἐφιαλτικὴ οὐτοπία», Ἐλευθεροτυπία, 30/12/1997, σσ. 20-21
19. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Οἱ διανοούμενοι μεταξὺ ἀρχαϊσμοῦ καὶ φυγῆς » , Ἀντί, 598 (1996), σσ. 38-39
20. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Χῶροι τοῦ ἀνθρώπου, Domaines de l' homme, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1995, 380 σ.
21. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Μιὰ κοινωνία ποὺ παραπαίει » , Λεβιάθαν, 14 (1993-1994), σσ. 9-21
22. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἡ ἐπιστροφὴ τῆς ἠθικῆς», Κυριακάτικη Ἐλευθεροτυπία, 8/8/1993, σ. 30
23. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἡ παγκόσμια ἀνισορροπία καὶ ἡ ἐπαναστατικὴ δύναμη τῆς Οἰκολογίας » , Κοινωνία καὶ φύση, 5 (1993), σσ. 93-102
24. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Συνέντευξη: Ἡ Παγκόσμια ἀνισορροπία καὶ ἡ ἐπαναστατικὴ δύναμη τῆς οἰκολογίας » , Κοινωνία καὶ φύση, 5 (1993), σσ. 93-102
25. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ἀνθρωπολογία, Πολιτική, Φιλοσοφία. Πέντε διαλέξεις στὴν Βόρεια Ἑλλάδα, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1993, 116 σ.
26. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Οἱ διανοούμενοι καὶ ἡ ἱστορία», Τὸ Βῆμα, 6/12/1992, σ. 2
27. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ὁ θρυμματισμένος Κόσμος, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1992, 250 σ.
28. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἡ κατάρρευση τῆς Δύσης » , Λεβιάθαν, 12 (1992), σσ. 9-3
29. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ἡ κρίση τοῦ Μαρξισμοῦ καὶ ἡ κρίση τῆς πολιτικῆς, 1992, 6 σ.
30. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἡ κρίση τοῦ Μαρξισμοῦ καὶ ἡ κρίση τῆς πολιτικῆς » , Κοινωνία καὶ φύση, 2 (1992), σσ. 230-237
31. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Τὰ σταυροδρόμια τοῦ Λαβύρινθου, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1991, 406 σ.
32. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Τὸ αἴσθημα ὅτι περνᾶμε κρίση συνιστᾶ τὴν ἴδια τὴν κρίση», Τὸ Βῆμα, 15/12/1991, σ. 2
33. Καστοριάδης, Κορνήλιος, « Αἰσχύλεια ἀνθρωπογονία καὶ σοφόκλεια αὐτοδημιουργία τοῦ ἀνθρώπου», στό: Ἀφιέρωμα στὸν Κωνσταντῖνο Δεσποτόπουλο, Ἀθήνα, Παπαζήσης, 1991, σσ. 205-224
34. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Δὲν πρόκειται γιὰ σύγκρουση τοῦ πλούσιου Βορρᾶ μὲ τὸν φτωχὸ Νότο » , Ἀντί, 459 (1991), σσ. 40-42
35. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Τὸ πρόβλημα τῆς δημοκρατίας», Τὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς, 8/4/1990, σσ. 28-29
36. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἄτομο, Κοινωνία, Ὀρθολογικότητα, Ἱστορία » , Λεβιάθαν, 7 (1990), σσ. 9-40
37. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ὁ θάνατος τοῦ Λένιν», Τὸ Βῆμα, 29/4/1990, σ. 40
38. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἡ κατάρρευση τοῦ Μαρξισμοῦ-Λενινισμοῦ » , Ὁριοθετήσεις, 1 (1990), σσ. 138-152
39. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Οἱ ὁμιλίες στὴν Ἑλλάδα, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1990, 167 σ.
40. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἦρθε τὸ τέλος τῆς φιλοσοφίας», Ἡ Καθημερινή, 16/2/1989, σ. 9
41. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ὁ Κορνήλιος Καστοριάδης μιλάει γιὰ τὸν Σπύρο Στίνα (ἀπόσπασμα ὁμιλίας) » , Ἀντί, 395 (1989), σσ. 45-47
42. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Δημοκρατία καὶ κοινωνία», Τὰ Νέα, 11/7/1989, σσ. 20-21
43. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἐπανάσταση καὶ δημοκρατία. Ὁ μύθος μιᾶς σχέσης ἀπὸ τὴν ἀρχαία ὣς τὴ σύγχρονη ἐποχή», Τὰ Νέα, 10/7/1989, σσ. 18-19
44. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Πρῶτες δοκιμές. Max Weber. Γιὰ τὴ κοινωνικὴ θεωρία τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημῶν, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1988, 166 σ.
45. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Μάης 1968 » , Ἀντί, 373 (1988), σσ. 34-38
46. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Pouvoir, politique, autonomie » , Revue de métaphysique et de morale, 93 (1988), σσ. 81-104
47. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Τὰ κινήματα τῆς δεκαετίας τοῦ '60 » , Ἀντί, 373 (1988), σσ. 34-37
48. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Καιρός, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1987, 133 σ.
49. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Σύγχρονος Καπιταλισμὸς καὶ Ἐπανάσταση, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1987, 379 σ.
50. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Στὴν καλύτερη περίπτωση ὁ Γκορμπατσὸφ εἶναι ἕνας Μεγάλος Πέτρος » , Ἀντί, 355 (1987), σσ. 44-47
51. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Τὴν πολιτικὴ συζήτηση στὴν Ἑλλάδα τὴ χαρακτηρίζει ἡ κενότητα καὶ ἡ ἀπουσία οὐσιαστικῶν θεμάτων » , Ἀντί, 236 (1987), σσ. 30-35
52. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ δημοκρατία καὶ ἡ σημασία της γιὰ μᾶς σήμερα, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1986, 59 σ.
53. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Τὸ περιεχόμενο τοῦ σοσιαλισμοῦ, Le contenu du socialisme, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1986, 318 σ.
54. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ἡ γαλλικὴ κοινωνία, La société française, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1986, 231 σ.
55. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἀπὸ τὶς κυκλοφορίες τῶν ἐφημερίδων […] στὸν Κορνήλιο Καστοριάδη » , Ἀντί, 326 (1986), σσ. 24-25
56. Καστοριάδης, Κορνήλιος, « Ἄνδρες γὰρ πόλις » , Νέα Οἰκολογία, 13 (1985), σσ.27-28+42+47+62-66
57. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Bianco, Lucien, Domenach, Jean-Marie, Dumont, René, Minces, J., Morin, Edgar, Ὑπάρχει σοσιαλιστικὸ μοντέλο ἀνάπτυξης. Σκέψεις πάνω στὴν “ἀνάπτυξη” καὶ τὴν “ὀρθολογικότητα”, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1984, 106 σ.
58. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Τὸ μέλλον τοῦ πνεύματος , Ἀθήνα, Imago, 1983
59. Καστοριάδης, Κορνήλιος, « Κοινωνικὸς μετασχηματισμὸς καὶ πολιτιστικὴ δημιουργία», στό: Τὸ μέλλον τοῦ πνεύματος, Ἀθήνα, Imago, 1983, σσ. 105-137
60. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ὁ στρατὸς κυριαρχεῖ σήμερα στὴ Ρωσία . Μὲ μικρὴ σημασία οἱ ἀλλαγὲς στὴν κορυφὴ τῆς κομματικῆς ἡγεσίας» , Σημάδια, 8 (1983), σσ. 14-15
61. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «La découverte de l' imagination par Aristote», στό: Πρακτικὰ Παγκοσμίου Συνεδρίου, Ἀριστοτέλης, Θεσσαλονίκη, 1982, σσ. 210-214
62. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Κομμουνισμὸς καὶ Ναζισμὸς εἶναι τὸ ἴδιο πράγμα » , Ἐποπτεία, 65 (1982), σσ. 169-170
63. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Ἡ στρατιωτικὴ κοινωνία μπροστὰ στὸν πόλεμο», Τὸ Βῆμα, 29/7/1981, σσ. 1, 7
64. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Κοινωνικὸς μετασχηματισμὸς καὶ δημιουργία τοῦ πολιτισμοῦ » , Ἰδεοδρόμιο, 53 (1980), σσ. 4-8
65. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Κοινωνικὴ δημιουργία καὶ πολιτική » , Ἐποπτεία, 43 (1980), σσ. 153-165
66. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Τὸ κοινωνικὸ καθεστὼς τῆς Ρωσίας » , Ἐποπτεία, 30 (1979), σσ. 41-54
67. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Ἡ γραφειοκρατικὴ κοινωνία, Τόμος Β΄, Ἡ ἐπανάσταση κατὰ τῆς γραφειοκρατίας, Ἀθήνα, Ἀμφορέας, 1979, 288 σ.
68. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Αὐλαία στὴ μεταφυσικὴ τῶν δικῶν » , Ἐποπτεία, 27 (1978), σσ. 747-753
69. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Κατευθύνσεις τοῦ περιοδικοῦ “Ἀρχεῖον Κοινωνιολογίας καὶ Ἠθικῆς” » , Ἐποπτεία, 11-12 (1977), σσ. 267-269
70. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Οὐδέποτε νοεῖ ἄνευ φαντάσματος ἡ ψυχή . Ἀποσπάσματα» , Τομές, 8 (1977), σσ. 3-12
71. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Οἱ μάζες πρέπει νὰ πάρουν στὰ χέρια τους τὴ διαχείριση τῆς ζωῆς τους . Μιὰ συζήτηση μὲ τὸν Κριστιὰν Ντεκάμ» , Τομές, 8 (1977), σσ. 41-44
72. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Οὐγγρικὴ Ἐπανάσταση 1956, La source hongroise. Δημιουργικὴ πηγὴ τῆς σύγχρονης ἱστορίας, Ἀθήνα, Ὕψιλον/βιβλία, 1977, 63 σ.
73. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Οἱ ὑποκειμενικὲς ρίζες τοῦ ἐπαναστατικοῦ προτάγματος » , Τομές, 8 (1977), σσ. 13-16
74. Καστοριάδης, Κορνήλιος, «Εἰσαγωγὴ στὸν Max Weber » , Ἐποπτεία, 11-12 (1977), σσ. 241-242
75. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Τὸ ἐπαναστατικὸ πρόβλημα σήμερα, Ἀθήνα, Βέργος, 1976
76. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Lefort, Claude, Σοσιαλισμὸς ἢ βαρβαρότητα, Socialisme ou Barbarie, Ἀθήνα, 1974, 131 σ.
77. Καστοριάδης, Κορνήλιος, Τὸ ἐπαναστατικὸ κίνημα στὸ σύγχρονο καπιταλισμό, Ἀθήνα, Πράξη, 1972, 123 σ.